Tokom XX i početkom XXI stoljeća Bosna i Hercegovina je imala više izazova za svoju opstojnost. Jedna od njih je bila opstojnost Bosne i Hercegovine u Drugom svjetskom ratu, kada su usljed fašističke okupacije i politike okupatora zavadi pa vladaj na djelu bili bratoubilaštvo i samouništenje. Okupator je zajedno sa ustaškim režimom Nezavisne države Hrvatske progonio i vršio masovna ubistva jevrejskog i srpskog stanovništva. Četnički pokret Draže Mihailovića je provodio masovna ubistva bošnjačkog i hrvatskog stanovništva. Ali na prostoru Bosne i Hercegovine razvio se snažan antifašistički pokret.
ZAVNOBiH i Dayton
Bosna i Hercegovina će postati središte narodnooslobodilačke partizanske borbe u Jugoslaviji, vrhovni štab NOB-a sa Josipom Brozom Titom i glavninom partizanskih snaga vodiće oslobodilačku borbu i dovesti do održavanja Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a 1943. u Mrkonjić-Gradu i Drugog zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu 1943. godine. Na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a Bosna i Hercegovina obnavlja svoju državnost. Njen državnopravni status federalne državne jedinice unutar Demokratske federativne Jugoslavije potvrdiće Drugo zasjedanje AVNOJ-a.
Aktivnosti valja dinamizirati kako bi BiH do kraja 2023. otvorila pregovore o članstvu, a do 2030. godine ispunila uslove za članstvo u EU
Osvojena sloboda i sopstvena državnost Bosne i Hercegovine omogućiće građanima da 45 godina nakon Drugog svjetskog rata žive u političkom, ekonomskom i kulturnom napretku. Od izrazite nerazvijenosti Bosna i Hercegovina je od sredine šezdesetih do devedesetih godina XX stoljeća postala srednje razvijena zemlja sa milion zaposlenih stanovnika, sa obuhvatom sve djece osnovnim obrazovanjem, sa tri nova univerziteta, sa prerađivačkom industrijom i izvoznom privrednom strukturom.
U vremenu krize jugoslovenske federacije potkraj osamdesetih i početkom devedesetih godina XX vijeka Bosna i Hercegovina u miru provodi političku pluralizaciju i prve višestranačke izbore 1990. godine.
Pred izazovom da nestane sa geopolitičke karte, pred opasnošću stvaranja velike Srbije Bosna i Hercegovina provodi referendum građana o budućnosti BiH 1992. godine. Građani svojom demokratskom voljom odlučuju da njihova republika, njihova domovina Bosna i Hercegovina, u uslovima disolucije SFRJ dobije državnopravni status suverene i nezavisne države. Time je istorijski oblikovana suverena državnost Bosne i Hercegovine koja se viševjekovno razvijala u vidu posebne prirodno-geografske i kulturološke cjeline i koja je kroz vjekove ostala multietnička zajednica.
Razvoj suverene države Bosne i Hercegovine, nakon referenduma građana i međunarodnog priznanja, nije se nastavio u miru. Uslijedila je agresija Miloševićevog režima sa snagama dotadašnje Jugoslovenske narodne armije, a s ciljem etničke podjele i destrukcije države Bosne i Hercegovine. Tokom prve godine rata u BiH od maja do decembra 1992. godine izvršena je opsada Sarajeva kao glavnog grada. Istovremeno je protjerano preko milion stanovnika bošnjačke i hrvatske nacionalnosti.
U vremenu opasnosti da bude vojnom silom uništena, država Bosna i Hercegovina je snagom i djelovanjem svog multietničkog Ratnog predsjedništva pod predsjedavanjem Alije Izetbegovića oružanim otporom Armije Republike Bosne i Hercegovine, te međunarodnom podrškom za postizanje mira, izvela preokret. Bosna i Hercegovina je branjena i dočekala zaustavljanje rata Dejtonskim mirovnim sporazumom 1995. godine. Sporazum je nastao pod liderstvom Sjedinjenih Američkih Država.
Dejtonski mirovni sporazum ima višestruka tumačenja. Ali njime je postignut konsenzus vodećih svjetskih sila o zaustavljanju rata i izgradnji mira u Bosni i Hercegovini. Mirni tok života u Bosni i Hercegovini nakon rata osigurala je međunarodna zajednica svojim civilnim i vojnim mirovnim snagama. Po odluci Vijeća sigurnosti, NATO savez je dobio u decembru 1995. godine ulogu da implementira vojni aspekt Dejtonskog mirovnog sporazuma. Današnje mirovne snage Evropske unije su u misiji izgradnje mira u Bosni i Hercegovini. Američki predsjednik Bill Clinton je povodom potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma izjavio: “Većina građana u Bosni i Hercegovini želi da njihova djeca i unuci imaju normalan život.”
U strategiji djelovanja međunarodne zajednice i EU treba i primjena bonskih ovlasti u sankcionisanju pojedinaca i organa koji krše Dayton, Ustav BiH, ugrožavaju mir i stabilnost BiH
Dejtonski mirovni sporazum je postao geopolitički okvir za izgradnju mira i za odvijanje integracije države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju i NATO savez. U ostvarivanju ovog cilja djeluju visoki predstavnik međunarodne zajednice, zatim specijalni predstavnik Evropske unije i demokratske snage u državnoj strukturi Bosne i Hercegovine.
Nakon 27 godina od potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma Bosna i Hercegovina je u decembru 2022. godine dobila status kandidata za članstvo u Evropskoj uniji. To je važan preokret u odvijanju integracijskog procesa za sticanje članstva u Evropskoj uniji. Do ovog preokreta je došlo zbog geopolitičkih razloga nakon Ruske invazije na Ukrajinu.
Slijede godine u kojima bi Bosna i Hercegovina, nužno, a ponajviše, zbog promjene geopolitičkih kretanja u Evropi i svijetu, morala ići ubrzano u izvođenju reformi kako bi do 2030. godine završila pregovore o članstvu u Evropskoj uniji.
Pitanje se postavlja je li moguće ubrzanje integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. Uvid u dosadašnja iskustva zemalja koje su uspješno izvodile reforme i postale članice Evropske unije pokazuje da je moguće i da je istorijski nužno izvođenje ubrzane integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. Za to postoji više pretpostavki.
Prva je geopolitičke naravi: geopolitička kretanja u Evropi i svijetu dovode do novih opasnosti i izazova. Ruska invazija na Ukrajinu je ujedinila Zapadnu Evropu u podršci ukrajinskom narodu da se bori za slobodu i suverenitet svoje države. Putinov uticaj na zemlje Zapadnog Balkana najveći je u Srbiji i Republici Srpskoj. Republika Srpska i njeno rukovodstvo kroz nastavljenu saradnju sa Putinom i njegovim režimom ugrožavaju mir i stabilnost Bosne i Hercegovine. Ako vođstvo Republike Srpske nastavi sa blokadom institucija države Bosne i Hercegovine, može doći do novog zastoja u odvijanju integracije BiH u Evropsku uniju. To su velike opasnosti za Bosnu i Hercegovinu.
Institucije Evropske unije: Vijeće Evropske unije, Evropska komisija, Evropski parlament, zatim specijalni predstavnik međunarodne zajednice za Bosnu i Hercegovinu nužno moraju imati program izvođenja reformi u BiH sa ciljem ubrzanja integracije i ispunjavanja uslova Bosne i Hercegovine za članstvo u Evropskoj uniji. U tom pogledu se, kao preveniranje negativnog uticaja Ruske Federacije na Bosnu i Hercegovinu, iskazuje potreba da se do kraja 2023. otvore pregovori o članstvu Bosne i Hercegovine u Evropskoj uniji. Pregovori unutar otvorenih poglavlja će dinamizirati aktivnosti parlamentarnih i izvršnih vlasti u Bosni i Hercegovini da se ubrzano provode reforme i donese zakon i kojim se preuzima evropska pravna stečevina. Ostvarenje ovog cilja podrazumijeva izradu i usvajanje jedinstvene reformske agende za rad i djelovanje: specijalnog predstavnika Evropske unije i Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine i njenog Vijeća ministara. Tada bi pomoć institucija Evropske unije ubrzanju integracije u Bosni i Hercegovini bila djelotvornija.
Druga pretpostavka je kulturološke naravi: građani Bosne i Hercegovine u protekle dvije decenije imaju konsenzus koji u političkim procesima znači i bazični socijalni konsenzus da njihova zemlja-država Bosna i Hercegovina postane članica Evropske unije. Na ovoj volji građana može se uspostaviti program parlamentarne većine u Bosni i Hercegovini u donošenju reformskih zakona i stvaranja društvene klime za ubrzanje integracije BiH u Evropsku uniju. Na ovoj osnovi organizacije civilnog društva u Bosni i Hercegovini mogu oblikovati projekt pripreme referenduma građana za prijem Bosne i Hercegovine u članstvo Evropske unije.
Evropeizaciji bosanskohercegovačkog društva najviše doprinosi oko 500.000 državljana Bosne i Hercegovine koji su protekle dvije decenije emigrirali u zemlje Evropske unije, primarno u cilju zapošljavanja i ekonomske egzistencije, kao i življenja u zemljama vladavine prava i pravnoj sigurnosti.
Sljedeća, treća pretpostavka odnosi se na podizanje institucionalnih kapaciteta Bosne i Hercegovine da ubrzano provodi reforme i donosi zakone. Jedan od načina da se institucionalni i demokratski kapacitet Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine uveća jeste ugradnja evropske klauzule u Ustav Bosne i Hercegovine. Ova ustavna odredba bi omogućila da se ubrzano donose zakoni koji se odnose na preuzimanje evropske pravne stečevine. Budući da sve parlamentarne stranke u Bosni i Hercegovini imaju stajalište u integraciji Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju, evropska klauzula bi otklonila sadašnje blokade i prevelike sporosti u radu Parlamentarne skupštine BiH. Radi se o tome da su parlamenti zemalja kandidata za članstvo u Evropsku uniju u vremenu pregovora o članstvu (Slovenija, Hrvatska, Mađarska, Češka i dr) donosili i godišnje preko 100 zakona. Parlament Bosne i Hercegovine je u svom kapacitetu još na nivou donošenja: 10-20 zakona godišnje. Sjednice su rijetke, a volja za odlučivanjem o reformskim, zapravo evropskim zakonima je ispod očekivanja građana za ubrzanje integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju.
Četvrta pretpostavka je sadržana u nužnosti promjene strategije institucija međunarodne zajednice i Evropske unije prema odgovornosti za provođenje Dejtonskog mirovnog sporazuma i izvođenja procesa integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. Mandat OHR-a i specijalnog predstavnika Evropske unije je primarno u tome da podrže i pomognu učvršćenje mira i odvijanje procesa integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. Bosna i Hercegovina je, zbog posljedica stradanja u ratu 1992-1995, zbog masovnog kršenja ljudskih prava, zbog genocida nad Bošnjacima u Srebrenici i zbog ekonomskog osiromašenja nužno upućena na pomoć međunarodne zajednice. Evropska unija je u proteklom vremenu uložila preko 3,5 milijardi eura u obnovu i razvoj Bosne i Hercegovine.
U tom kontekstu u Bosni i Hercegovini djeluju i OHR i specijalni predstavnik Evropske unije za Bosnu i Hercegovinu. Njihov rad može biti bitno umanjen ako ne dorade strategiju djelovanja u Bosni i Hercegovini. A promjena te strategije pretpostavlja oblikovanje jedinstvene godišnje reformske agende za ubrzanje integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. Također, u strategiji djelovanja i međunarodne zajednice i Evropske unije treba da bude snažno djelovanje, uključujući i primjenu bonskih ovlasti, u sankcionisanju pojedinaca i organa koji krše Djetonski mirovni sporazum, krše Ustav BiH i ugrožavaju mir i stabilnost države Bosne i Hercegovine.
Zaustaviti ruski uticaj
Geopolitička kretanja u Evropi i svijetu nužno čine okvir unutar koga, na temelju volje zemalja Evropske unije, država Bosna i Hercegovina može ubrzati integraciju u Evropsku uniju. Na toj osnovi može da prevenira i otkloni uticaj Ruske Federacije na Republiku Srpsku i Bosnu i Hercegovinu.
Sve demokratske i državne strukture, od lokalnog do državnog nivoa, u svojoj aktivnosti za prioritet trebaju imati reforme i na tome zasnovane zakone kojim se preuzima evropska pravna stečevina. Tu sveukupnu aktivnost valja dinamizirati kako bi Bosna i Hercegovina do kraja 2023. otvorila pregovore o članstvu, a do 2030. godine ispunila uslove za članstvo u Evropsku uniju.
Izabrana parlamentarna tijela i izvršna vlast u 2022. godini kako u entitetima tako i na nivou države biće smjenjiva voljom građana ako u tekućem mandatu 2022-2026. ne osiguraju nova zapošljavanja, nove moderne ceste i željezničke pruge, nova inostrana ulaganja i bolje socijalne mjere prema penzionerima i osiromašenim građanima.
Visoki predstavnik međunarodne zajednice i specijalni predstavnik Evropske unije moraju osmisliti novu strategiju svog djelovanja. Primarno pitanje u tome je oblikovanje jedinstvene reformske agende, zajedno sa Parlamentom Bosne i Hercegovine i uvođenje mjera sankcionisanja nosilaca destrukcije Dejtonskog mirovnog sporazuma države Bosne i Hercegovine.
