Prošli vikend bio je buran u Beogradu: Srbija je ustala protiv nasilja četvrti put, a u petak je predsjednik države okupio svoje pristalice. Naša koleginica iz Danasa podsjeća da mitingom na proteste nije nikakva novina u Srbiji; ovih dana evociraju se uspomene na višemjesečne proteste koalicije Zajedno u zimu ‘96/97. nakon dramatične izborne krađe i kontramiting koji je 24. decembra 1996. organizovao Slobodan Milošević. Tada je stradalo dvoje ljudi, premda su vođe građanskog protesta Zoran Đinđić, Vuk Drašković i Vesna Pešić desetine hiljada građana odveli u šetnju dijelom grada gdje nisu bili također brojni “kontramitingaši”. Taj scenarij, direktan sudar, izbjegnut je jer su organizatori iz opozicije svoj protest “Srbija protiv nasilja” zakazali za subotu i izašli u zaista masovnom broju. Kakva je slika u ostatku regije? Žarko Puhovski govori o Hrvatskoj, iz Crne Gore podsjećaju na famozne litije, a i u BiH je sve više-manje poznato: smrt Davida Dragičevića i Dženana Memića ponukala je proteste, kao i strašne pogibije u Sarajevu. No, raspleta nema.
Srbija: Već viđeno, ali ne ovako masovno
”Ja k’o luda idem sa mitinga na miting zbog njih, a oni obojica sami našli posao!” Ovako je pre nekoliko godina jedna majka dva odrasla sina objasnila svoju penzionersku miting turneju kojom je za dve, tri godine sa Srpskom naprednom stranom srpskog predsednika Aleksandra Vučića “obišla” celu Srbiju, čašćavana povremeno dnevnicom, obaveznim sendvičem i flašicom vode.
Hoće li nastaviti obilazak, nije bilo izvesno uoči “najvećeg ikada” mitinga. Malo zbog godina koje iskusnoj mitingašici otežavaju dugo kretanje i stajanje sa rekvizitima, malo zbog toga što kao penzionere njenog supruga i nju nema ko i čime da uceni. No, nema sumnje da je ona jedna od brojnih iskrenih pristalica srpskog predsednika, pa i njegovih “događanja naroda”. I daleko od toga da je usamljena.
Postaje sve jasniji rascjep između dvije Srbije – vučićevske i one koja mu oponira – a raste i nestrpljenje građana da se što prije promijeni vlast i stanje u društvu
Vučićev miting je zakazan posle prvog masovnog skupa Srbija protiv nasilja, održanog 8. maja kao reakcija na dva masovna ubistva početkom meseca; u beogradskoj OŠ “Vladislav Ribnikar” učenik je ubio devetoro dece i domara 3. maja izjutra, a nepuna dva dana kasnije mladić U. B. (21) iz automatskog naoružanja ubio je osmoro mladih u šumadijskim selima Duboni i Malom Orašju.
Nezapamćeno teški zločini u Srbiji, koja ima bogatu istoriju masovnih ubistava, ali ne ovako dramatičnih i zgusnutih, izazvali su spontanu reakciju građana prezasićenih dugo negovanom atmosferom straha i nasilja. Na trećem skupu u petak, 19. maja, okupilo se i blokiralo dva mosta na Savi Gazelu i Brankov – više od sto hiljada ljudi. Prema procenama nepristranih posmatrača, bio je to najveći skup posle sahrane premijera Zorana Đinđića, ubijenog u atentatu 12. marta 2003.
Dve su novine u masovnim okupljanjima koja se nastavljaju 27. maja; izuzetno veliki procenat mladih ljudi, koji su već dugo apolitični, te odavno zaboravljena “simbioza” političara i građana. To korespondira, s jedne strane, sa žestokom kampanjom protiv opozicije koja se sprovodi putem formalnih prorežimskih medija čitavu deceniju, a sa druge sa bujanjem prevashodno zelenih protesta. Činjenica da su lideri nekoliko opozicionih stranaka preuzeli na sebe formalnu organizaciju, ali i eventualne pravne posledice, u dobroj meri vratila je poljuljano poverenje u opoziciju. No, ne skroz, jer se za sada primetna uzdržanost demonstranata može ubrzo okruniti pošto postaje sve jasniji rascep između dve Srbije – vučićevske i one koja mu oponira – a raste i nestrpljenje građana da se što pre promeni vlast, a sa njom i stanje u društvu.
U međuvremenu, na početku izrečeni zahtevi delimično su ispunjeni – početak skupštinske rasprave o bezbednosti – na sednici zakazanoj na zahtev opozicije – pretvorio se u brutalan obračun vlasti sa opozicionim poslanicima i medijima, pa se proširio na umetnike koji aktivno podržavaju proteste. U besprizornosti prednjače premijerka Ana Brnabić i predsednik parlamenta Vladimir Orlić, a predsednik koristi svoje omiljene kanale da se do kraja razjasni podela na “oni” i “mi”. “Oni” – na ulici – hoće Majdan, njegovu glavu, vlast bez izbora, a “mi” nudimo jedinstvo (?) i nadu. Već viđen scenario pod upravljačkom palicom Miloševića. Koji je verovao da nikada neće pasti.
Vučića, poučenog tim iskustvom, protesti itekako žuljaju, jer je koliko pre godinu i po, posle nekoliko blokada autoputa i mosta Gazela, pokleknuo pred prozivnicima iskopavanja litijuma, a po procenama i vlasti i opozicije, tada se bunilo desetak puta manje ljudi. Sada vlast, svesno ili zaslepljena sopstvenim resursima i namerama, čika i opoziciju i građane, bukvalno blokira celu zemlju dovlačeći i one koji hoće i one koji neće na kontramiting.
Uprkos svemu, najmlađi opozicioni lider Pavle Grbović veruje da je sa svakim protestom – ali i gafom vlasti koji se umnožavaju iz dana u dan – sve realnije ispunjavanje zahteva, uključujući oduzimanje nacionalnih frekvencija “trovačnicama” televizijama Pink i Hepi, zabranu tabloida koji šire mržnju, smenu članova Saveta REM-a i ministra policije Bratislava Gašića.
”To se vidi i po reakciji vlasti; oni će jednostavno morati da popuste ukoliko pritisak bude dovoljno jak i dovoljno dugotrajan. Ne smemo da odustanemo i ne smemo da se razočaramo što nešto nije rešeno u jednom danu”, kaže Grbović.
Ukoliko nemiri na severu Kosova koji su počeli u petak ne prerastu u povod za novo vanredno stanje. Što posledično može izazvati žestoke sukobe.
BiH: Populisti stvaraju nepovjerenje
Najsnažnija pobuna u poslijeratnoj BiH dogodila se 2018. godine u Banjoj Luci kada su na Trgu Krajine svakodnevno održavani protesti zbog ubistva Davida Dragičevića. Ali, protesti su nakon izbora ugušeni, pokret Pravda za Davida je razbijen, a Davidovo ubistvo je i dalje nerasvijetljeno.
Protesti se već sedmicama održavaju i u Francuskoj, Španiji, Njemačkoj. Na ulicama su i građani Srbije nakon dva masakra. Ipak, čini se da u BiH ne postoji ama baš nijedna jedina stvar – ni svakodnevno poskupljenje osnovnih životnih namirnica, goriva i struje – koja bi građane izvela na ulice. Svi do sada održani protesti bili su tek polupolitički obračuni svih sa svima. I kada bi bili održani, građanski protesti ne bi imali snagu koja bi donijela promjene.
Komunikolog i novinar Mladen Bubonjić kaže da je za proteste potreban društveno-politički momentum. Daleko od toga da kod nas ne postoje razlozi za građanski bunt, ali zbog više razloga se on ne dešava.
– Prije svega, za građanski neposluh i bunt je potrebna građanska svijest, što naše društvo još nije dostiglo u dovoljnoj mjeri pa kada se i dese protesti, kojih jeste bilo, oni su ipak najčešće politički vođeni, da li od opozicije ili od vlasti, što je inače društveno-politički paradoks da vladajući protestuju, što možemo vidjeti i u Srbiji, rekao je Bubonjić.
Neće se prosvjedovati zbog skupe hrane i životnih troškova. Možemo govoriti o inflaciji i da srednji sloj polako tone, ali realno u Hrvatskoj se još dobro živi
Vlast, dodaje on, godinama uspješno obesmišljava politički, ali i društveni život, stvarajući ogromnu bazu apatičnih građana koje je teško motivisati i pokrenuti na proteste. Pored toga, opozicija, kojoj je u neku ruku politički prirodno da protestuje, više puta je zloupotrijebila ne samo građanski bunt nego i ljudske tragedije, tako da građani i u nju imaju sve manje povjerenja.
– Trenutno dominira fenomen krize povjerenja i to ne samo kod nas. Populisti i uslovno rečeno mediji bliski njima uspješno stvaraju atmosferu nepovjerenja. Njima nije cilj da građane/potencijalne glasače ubijede u nešto, nego da ih dovedu do toga da sumnjaju u sve. U takvoj atmosferi zaista je teško animirati građane da se pobune. Bojim se da će trend kuvane žabe još dugo biti prisutan u našem društvu, prijeteći da postane opšte mjesto, kazao je Bubonjić.
Crna Gora: Najmasovnije su bile protestne litije
Crnogorska javnost je godinama postavljala pitanje zašto u Crnoj Gori nema velikih protesta i pobuna, što iz današnje perspektive djeluje dosta neutemeljeno, jer su se stvari za nešto više od deceniju promijenile fundamentalno. U eri kada su aktuelni bili studentski protesti širom svijeta, kao i žestoki protesti zbog mjera štednje u Grčkoj, organizovali su se 2011. i 2012. godine prvi ozbiljniji i masovniji protesti u Crnoj Gori. Počelo je sa protestima studenata, dosta brojnim, a vrlo zanimljivim i kreativnim okupljanjima, koji su uhvatili pažnju široke javnosti, a onda je najavljeno da će organizovati protest zajedno sa predstavnicima sindikalnih udruženja, što je dovelo do raskola među studentima, a tada su se pominjali i politički pritisci. Neki od tih studenata su kasnije bili politički aktivni, ali nisu proizveli tu vrstu političkih lidera kao oni krajem osamdesetih kada su studentski protesti, koji su se kasnije utopili u AB revoluciju, na javnu scenu izbacili svršene studente Mila i Aca Đukanovića, ali i mlade profesore i asistente Momira Bulatovića, Milicu Pejanović-Đurišić, Ljubišu Stankovića, Srđu Darmanovića…
Protesti nisu stali, glavnu riječ je preuzela Mreža za afirmaciju nevladinog sektora (MANS) i slogan protesta je bio “Vrijeme je”. Glavne mete protesta bili su režim Mila Đukanovića i vlada koju je tada vodio Igor Lukšić. Neposredan povod bilo je uvođenje tzv. taksi euro po euro. Nakon toga su se protesti organizovali sporadično, ali je bilo zanimljivih momenata, a svakako jedan od najautentičnijih protesta bio je onaj u Beranselu, gdje su građani dugo “ratovali” sa lokalnim vlastima jer se smeće odlagalo kod lokalnog izvora i ti protesti, predvođeni američkim državljaninom Jovanom Lončarom, stizali su i do zgrade Skupštine, a na njima su se pojavljivali tada mladi političari poput današnjeg premijera Dritana Abazovića.
Ono što je bio zajednički sadržilac svih tih protesta bilo je to što praktično da nije bilo efekata, barem neposredno vidljivih u pravcu ostvarivanja zahtjeva sa protesta. Činilo se da veliki potencijal imaju protesti koji su se pokrenuli nakon predsjedničkih izbora 2013. koji se i dan-danas komentarišu kao jedna od presudnih tačaka u političkom putu DPS-a, a koje je dobar dio javnosti doživio kao pokazatelj da ta partija nije spremna da prepusti vlast, ili dio vlasti, ni umjerenom kandidatu kao što je Miodrag Lekić. No, ti su se protesti završili na velikim najavama. Jedan od zanimljivih protesta, koji se završio sukobom policije i okupljenih je bio početkom 2014. kao znak podrške velikim protestima u Bosni i Hercegovini. Nakon što je dio okupljenih napao policiju kamenicama, a snage bezbjednosti odgovorile suzavcem, dio okupljenih je sjeo na ulicu i blokirao saobraćaj. Policija ih je uhapsila, a koliko je crnogorska političko-društvena scena bila tada drugačija, govori činjenica da su tada uhapšeni sadašnji poslanik i lider Prave Crne Gore Marko Milačić, koji je tada bio novinar, i sadašnji profesor Fakulteta za crnogorski jezik i književnost Boban Batrićević, koji je tada bio portparol Foruma 2010, grupacije koja je oštro kritikovala DPS i Đukanovićev režim. Skoro 10 godina kasnije Batrićević je jedan od najglasnijih oponenata sadašnje vlasti, a Milačić dio te iste vlasti.
Posljednji veći protesti u Crnoj Gori su organizovani krajem 2022. godine pod sloganom “Ima nas” na kojima su traženi vanredni izbori, ali su i oni brzo utihnuli
Demokratski front je 2015. počeo proteste ispred Skupštine i organizovao “šatorsko naselje”, gdje su nerijetko spavali njihovi politički prvaci. Na samom izdisaju tih protesta tadašnja vlast je odlučila da ih nasilno razbije, što je izazvalo široku reakciju javnosti koja se, uglavnom preko društvenih mreža, organizovala i uputila apel koji je potpisao veliki broj intelektualaca, aktivista, građana… To je dovelo do masovnih okupljanja, iako je proteste tada i dalje formalno organizovao DF, a sve se završilo 24. oktobra 2015. kada je jedna, nikada otkrivena grupa, gađala policiju molotovljevim koktelima, nakon čega je uslijedio opšti haos, prebijanje građana na više lokacija od strane policije, uključujući nezapamćeno brutalno prebijanje Miodraga Martinovića, kojeg je tuklo više od deset policajaca.
Ti protesti su, pak, doveli do političkog dijaloga koji je rezultirao formiranjem takozvane vlade izbornog povjerenja koja je spremila izbore 2016. godine. Protestovalo se i narednih godina, ali ne naročito masovno, sve do 2019, kada su počeli protesti građana u Baru zbog toga što je lokalna vlast rano ujutru posjekla na desetine čempresa zbog gradnje vrtića, iako su se tome građani mjesecima protivili.
Najmasovniji protesti su bili oni u organizaciji Srpske pravoslavne crkve, poznati kao protestne litije, koji su organizovani u većini crnogorskih gradova, a vremenom prerasli u opšti građanski bunt i nose dobre zasluge za smjenu DPS-a s vlasti u avgustu 2020. Pogrešno bi bilo ne pomenuti velike proteste u Budvi zbog nasilne promjene vlasti u toj opštini, ali i okupljanja podrške u više gradova gdje su građani redovno hapšeni. Nakon promjene vlasti je organizovan veliki “patriotski protest” u Podgorici, gdje se okupilo na hiljade ljudi, a to je bio okidač za seriju čestih protesta zbog raznih odluka Vlade Zdravka Krivokapića. Najveći i najznačajniji protest te vrste je bio početkom septembra 2021. godine, kada su okupljeni građani na Cetinju protestovali zbog ustoličenja mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija u tom gradu i tada blokirali magistralni put. Uslijedili su sati neizvjesnosti, policija je ispalila velike količine suzavca i akcija je čak dobila i pohvale međunarodnih partnera. Posljednji veći protesti su organizovani krajem 2022. godine pod sloganom “Ima nas” na kojima su traženi vanredni izbori, ali su i oni brzo utihnuli. Iako je tada rečeno da protest organizuje više struktura, a da ih opozicija samo podržava, Viber grupa Ima nas je i dalje aktivna sa hiljadama članova i na njoj se, skoro pa ekskluzivno, distribuira propagandni sadržaj Demokratske partije socijalista.
Hrvatska: Prolaze tzv. seksi teme
Što je manji povod, to je veća šansa da u Hrvatskoj dođe do ozbiljnog prosvjeda. Tvrdi to politički analitičar profesor Žarko Puhovski.
– Na primjer, za tri stabla u Varšavskoj ulici, pola Zagreba je mjesecima bilo na nogama i iz njega je nastao jaki politički pokret. Nadalje, iz tzv. borbe za 0,07 posto državnog proračuna nastao je urbano-legendarni pokret plenumaša na Filozofskom fakultetu. Nije se, dakle, radilo o nekoj ozbiljnijoj reformi obrazovanja niti ozbiljnijem zadiranju u generalni urbanistički plan. Kad je sindikat u nekoliko navrata pokušao za Prvi svibnja organizirati okupljanje povodom teškog položaja radništva, posebno onih koji imaju ugovore na određeno, dogodilo im se da im na Trg bana Jelačića dođe svega 500 ljudi. Kad se radi o histeriziranim temama poput cijepljenja, nema problema skupiti ljude, ili kad se radilo o potpuno nesuvisloj priči o navodnoj reformi školstva s Borisom Jokićem i skupilo nekoliko desetaka tisuća ljudi. A da postavite pitanje hoćete li prosvjedovati protiv katastrofalnog materijalnog stanja škola, ne biste dobili ni 300 ljudi. Prolaze tzv. seksi teme koje motiviraju ljude, a nisu nužno važne za društvo, smatra Puhovski. Najmasovniji prosvjed u Hrvatskoj bio je onaj 21. studenoga 1996. godine na Trgu bana Jelačića u Zagrebu, gdje se, prema procjenama, okupilo oko 120.000 građana koji su došli dati podršku Radiju 101 koji je ostao bez koncesije. Vijeće za telekomunikacije koncesiju je dalo Radiju Globus 101, a kad su zaposlenici rekli da neće odustati bez borbe, dobili su dotad neviđenu potporu jer su prvi put od osamostaljenja građani Hrvatske masovno izrazili nezadovoljstvo. Prvi i posljednji put. Od masovnijih prosvjeda pamti se i onaj prosvjetarski u studenom 2019. godine. Povod je bila tvrdoglavost Vlade koja nije popuštala Sindikatu hrvatskih učitelja i Nezavisnom sindikatu zaposlenih u srednjim školama, koji su zatražili povećanje koeficijenta složenosti poslova za prosječnih 6,11 posto. Pokrenut je cirkularni štrajk koji je trajao više od mjesec, a na Trgu bana Jelačića okupilo se nekoliko tisuća nezadovoljnih nastavnika.
– Nijedan radnik ne može se sam izboriti za bolji status, ali organizirani u sindikate te zajedništvom i aktivizmom svih članova sindikata možemo učiniti čuda, likovali su predstavnici sindikata.
Pamti se i braniteljski prosvjed u Savskoj 66 od 2014. do 2016. godine, ispred Ministarstva branitelja. Bilo je to vrijeme kad je koalicijska vlada u Vukovaru pokušala postaviti dvojezične ploče, a povorka predvođena veteranskim udrugama zapriječila je put članovima Vlade u koloni u Vukovaru. Prosvjed je u Zagrebu počeo kad su dva mjeseca prije predsjedničkih izbora branitelji podigli šator koji je na tom mjestu stajao više od 550 dana. Tražile su se ostavke ministra branitelja Predraga Matića, zamjenice Vesne Nađ i savjetnika Bojana Glavaševića kojem su zamjerili da je izjednačio žrtve i agresore. Pojavili su se i protuprosvjednici okupljeni pod imenom Occupy Croatia. Viđene su i plinske boce, a prosvjednici su prenoćili u crkvi Svetoga Marka.
Vlast u BiH godinama uspješno obesmišljava politički, ali i društveni život, stvarajući ogromnu bazu apatičnih građana koje je teško motivisati i pokrenuti na proteste
Prošle godine su se u nekoliko gradova održali prosvjedi protiv uništavanja javnog zdravstva i zanemarivanja zdravlja žena, u znak solidarnosti sa ženama kojima je uskraćeno pravo na abortus. U svibnju 2022. prosvjedovalo se zbog toga u Zagrebu, Puli, Rijeci, Sisku, Splitu, Šibeniku, Osijeku, Zadru… Prosvjedovali su i liječnici, za spas hrvatskog zdravstva. Studentski prosvjedi u Hrvatskoj su rijetki, a najviše se pamti onaj 2009, kad su tražili i besplatno i svima dostupno obrazovanje. Bunili su se i kad nisu bili zadovoljni kvalitetom hrane. Poljoprivrednici su traktorima blokirali ceste… No, ništa masovnije.
– Postoji među ljudima uvjerenje da se ništa bitno zapravo ne može promijeniti. Kod nas ne postoje ozbiljne organizacije koje bi same sebe shvaćale kao potencijalne predvodnike prosvjeda, osim možda Radničke fronte koja je mala i slaba. Drugo su pitanja tzv. nacionalne provenijencije. Domovinski pokret je uveo teme koje se ne mogu riješiti prosvjedima, kao na primjer povrat dokumentacije o nestalima koja se traži od Srbije. To se ne može riješiti okupljanjem 30 ili 50.000 ljudi u Vukovaru, što svatko razuman zna, ali to je tema na kojoj se može radikalizirati. To su idealne teme, nerješive i bolne, kojima se povremeno može manipulirati, zaključuje Puhovski i dodaje da se u Hrvatskoj zbog ekonomskih tema ne prosvjeduje jer je situacija takva da važi ono pravilo koje se obično spominje u opisima Francuske revolucije – nema velikih reakcija kad je najlošije jer su ljudi paralizirani brigom za preživljavanje.
Politička analitičarka Ankica Mamić kaže da u Hrvatskoj veći i “ozbiljniji” prosvjed nije viđen od podrške Radiju 101 prije 27 godina.
– Neće se prosvjedovati zbog skupe hrane i životnih troškova. Možemo govoriti o inflaciji i da srednji sloj polako tone, ali realno u Hrvatskoj se još dobro živi. Gotovo svi smo vlasnici nekretnina u kojima živimo i u europskim razmjerima je to izuzetno velik postotak. Dio Hrvatske koji živi od turizma, ne samo na obali, krpa kućne proračune i dovodi do toga da nemamo izrazito siromašne ljude. Prava socijala pak je u velikoj mjeri ovisna o državi i ona i nije bazen za stvarne prosvjede. Kao narod nismo pretjerano skloni prosvjedima, ističe Mamić.
