Na današnji dan 1870. godine, u mjestu Arapuša, nedaleko od Bosanske Krupe, rođen je Mehmed Džemaludin ef. Čaušević, bošnjački teolog, mislilac, prosvjetitelj, reformator, novinar, prevoditelj, četvrti po redu reisu-l-ulema u periodu Kraljevine Jugoslavije. Bio je jedan od najznačajnijih i najutjecajnijih Bošnjaka 20. vijeka.
Kao student u Istanbulu, Čaušević je počeo pisati u tadašnjim turskim listovima ”Tercünam-i hakitat” i “Tasvir-i efkar”. U BiH je uređivao listove “Behar” (1906-1907), “Tarik” i “Mekteb”, te sarađivao u listovima: “Sarajevski list”, “Gajret”, “Novi behar”, “Jugoslavenski list”, “Islamski svijet”, “Muallim” i “Narodna uzdanica”.
Četvrti reisu-l-ulema
Godine 1913., Džemaludin ef. Čaušević je izabran za četvrtog po redu reisu-l-ulemu i odmah po dolasku na tu poziciju započeo je reformu školstva. Za zaostalost Bošnjaka krivio je konzervativne krugove, koji su distancirali stanovništvo od modernih škola, od evropskih običaja, odnosno stanovništvo je bilo prepušteno samo sebi.
Visoka čast iskazana je reisu Čauševiću kada mu je, 4. maja 1915. godine, beratom sultana Mehmeda Rešada V, dodijeljen počasni naslov čuvara časnih harema u Meki i Medini. Uz berat o visokom odlikovanju primio je i svečani ogrtač sa zlatovezom. Ovo visoko priznanje u dva vijeka dobila su samo dvojica Bošnjaka. Krajem 19. vijeka dobio ga je šejhul-l-islam Mehmed Refik Hadžiabdić iz Rogatice, a početkom 20. vijeka Džemaludin ef. Čaušević.
Na položaju reisu-l-uleme Čaušević je ostao do 1930. godine, i za to vrijeme je bio nesporni duhovni vođa bosanskohercegovačkih muslimana, pokretač i učesnik njihovih brojnih akcija. Stupanjem na snagu novog ustava Islamske zajednice, 1930. godine, kojim se dokida samostalnost te institucije, reis Čaušević je nakon dva mandata i 17 godina vođenja Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, podnio ostavku, a ubrzo je penzioniran ukazom kralja.
Prosvjetitelj bošnjačkog naroda
Džemaludin ef. Čaušević bio je poznat i po tome što je u svoje govore unosio liberalne i reformatorske poglede na islamsku tradiciju. Pokrenuo je uvođenje latinice i ćirilice u vjerskoj štampi, nastojao modernizirati prezentaciju islama samim vjernicima. Davao je podršku izučavanju matematike, fizike, hemije i biologije, koje su neki vjernici u to vrijeme nazivali “nevjerničkim predmetima”. Bio je veliki pobornik obrazovanja bošnjačkog naroda, ravnopravnog položaja žena u društvu, prvenstveno putem njihovog odgoja i obrazovanja te učešća u javnom životu.
Nakon što se povukao s dužnosti reisu-l-uleme, Čaušević je s hfz. Muhamedom Pandžom radio na prvom prevodu Kur'ana na hrvatski jezik, koji je 1937. godine objavljen u Sarajevu. Nekoliko mjeseci nakon objavljivanja prijevoda Kur'ana, 28. marta 1938., Džemaludin ef. Čaušević preminuo je Državnoj bolnici u Sarajevu.
Danas su imenom Mehmeda Džemaludina Čauševića nazvane ulice u mnogim bosanskohercegovačkim gradovima i mjestima. U Cazinu je njegovim imenom nazvana medresa, a u Sarajevu osnovna škola. Ivan Meštrović mu je napravio spomen-poprsje, koje se danas čuva u Bošnjačkom institutu u Sarajevu. U Čauševićevom rodnom mjestu Arapuša 2011. godine je osnovano Udruženje “Reis Mehmed Džemaluddin ef. Čaušević” koje je, 2018., izgradilo Spomen-kuću „Reis Mehmed Džemaludin ef. Čaušević”. Svakog avgusta od 2018. godine u Arapuši se održavaju “Dani reisa Čauševića”.
Umro Bartol Kašić, autor prve hrvatske gramatike
1650. – Umro Bartol Kašić, hrvatski pisac i gramatičar, autor prve hrvatske gramatike „Institutionum linguae illyricae libri duo“ (1604.). Najizdavanije Kašićevo djelo je „Ritual rimski“ koje je u raznim izdanjima do 19. vijeka bilo u upotrebi u svim hrvatskim biskupijama i nadbiskupijama, osim u zagrebačkoj, a potom i u njoj, ostavši službena liturgijska knjiga sve do 1929. godine.
1856. – Rođen američki historičar, publicist i političar Vudro Vilson (Woodrow Wilson), 28. predsjednik SAD, koji je potakao stvaranje Lige naroda, preteče Ujedinjenih nacija. Dobitnik je Nobelove nagrade za mir 1919. godine.
1882. – Engleski astronom i matematičar Artur Stenli Edington (Arthur Stanley Eddington) rođen je na današnji dan. Bio je direktor Opservatorije u Kembridžu i predsjednik Međunarodne astronomske unije od 1938. do smrti, 1944. godine.
1922. – Rođen Sten Li (Stan Lee) ili Stenli Martin Liber (Stanley Martin Lieber), američki strip scenarista, urednik, izdavač, producent, televizijski voditelj, glumac i bivši predsjednik izdavačke kuće “Marvel Comics”.
1925. – Ubio se ruski pjesnik Sergej Aleksandrovič Jesenjin. Konflikt epohe i pjesnikove lirske duše najviše je izražen u dramatičnim ciklusima “Kafanska Moskva” i “Povratak u zavičaj” i nizu pjesama nastalih 1924. i 1925., koje su pripremile pjesnikov tragičan kraj, ali i zamisao ciklusa “Persijski motivi” i poeme “Ana Snjegina” – svojevrsnog zavještanja. Ostala djela: zbrike pjesama “Zadušnice”, “Ispovijest mangupa”, “Triptih”, “Stihovi skandalista”, “Sovjetska Rusija”, pripovijetka “Urvina”, dramska poema “Pugačov”.
1934. – Rođena Megi Smit (Maggie Smith), engleska filmska, pozorišna i televizijska glumica. Snimila je 60-ak filmskih naslova i 70-ak predstava, osvojivši za svoj rad dva Oskara, Emija, nagradu Toni i pet puta nagradu BAFTA. Minerva McGonagall u filmu „Harry Potter“ je jedna od zapaženijih uloga po kojoj se pamti.
1937. – Umro francuski kompozitor Žozef Moris Ravel (Joseph-Maurice Ravel), jedan od najistaknutijih predstavnika francuskog impresionizma. Bio je virtuozni pijanista i dirigent, te održavao koncerte širom Evrope i Amerike. Djela: opera “Sat Španije”, balet “Dafne i Kloe”, orkestarska kompozicija “Bolero”, klavirski ciklusi “Ogledala”, “Gaspar noći”, “Kuprenov grob”, “Sonatina” za klavir, mnoštvo solo pjesama.
Rođen Husein Dervišević, bosanskohercegovački književnik
1945. – Umro američki književnik i novinar Teodor Drajzer (Theodore Dreiser), jedan od začetnika naturalizma. Njegov prvi roman “Sestra Kari” zabranjen je 1900., pa je potom njegov autor desetak godina bio prinuđen da se izdržava pisanjem za ilustrovane, zabavne i modne listove. Ostala djela: romani “Dženi Gerhard”, “Finansijer”, “Titan”, “Stoik”, “Genije”, “Američka tragedija”, “Tragična Amerika”, “Vrijedi li Amerika da se spase”.
1948. – Rođen Husein Dervišević, bosanskohercegovački književnik. Osim književnih djela, pisao je hronike, reportaže i komentare. Do sredine devedesetih bio je zaposlen na Radiju Bihać. Više puta je nagrađivan, a zastupljen je i u čitankama i lektiri. Roman za djecu “Prodavač osmijeha” proglašen mu je knjigom godine na književnoj manifestaciji “Pjesnička drugovanja” 1984., nakon čega je uvršten i u mađarsku lektiru.
1954. – Rođen Denzel Vošington (Denzel Washington), američki filmski glumac, reditelj i producent. U dugogodišnjoj filmskoj karijeri postigao je gotovo sve, od Oskara za najbolju sporednu ulogu u filmu “Rat za slavu” (Glory), 1989. godine, drugih nagrada, pa do onih manje laskavih, poput izbora magazina “People” koji ga je smjestio među 50 najljepših ljudi na svijetu.
1963. – Umro njemački kompozitor Paul Hindemit (Hindemith), koji je stvarao na osnovu disonantnog kontrapunkta i slobodnog shvatanja tonaliteta. Kad su nacisti 1933. proskribovali njegova djela kao dekadentna, otišao je u Ankaru, a od 1939. bio je profesor na univerzitetima u SAD i Švajcarskoj. Djela: opere “Novosti dana”, “Kardijak”, “Slikar Matis”, “Harmonija svijeta”, šest gudačkih kvarteta, “Kamerna muzika op. 36”, koncerti i sonate za razne instrumente, teorijska djela “Tradicionalna harmonija”, “Kompozitorov svijet”.
Preminula Susan Sontag, američka književnica i novinarka
1969. – Rođen Linus Benedikt Torvalds (Benedict), finsko-američki programer, odnosno softverski inžinjer, najpoznatiji po pokretanju rada na Linuks kernelu.
1984. – Umro američki filmski režiser Sem Pekinpo (Sam Peckinpah), autor vesterna i kriminalističkih filmova koje karakteriziraju izraziti likovi, krajnji realizam prizora, montažno savršenstvo i stilska perfekcija. Filmovi: “Pucnji popodne”, “Divlja horda”, “Balada o Kejblu Hogu”, “Šampion rodea”, “Psi od slame”, “Bijeg”, “Bivši prijatelj Kid”, “Elita ubica”, “Gvozdeni krst”.
2004. – Preminula Susan Sontag, američka književnica i novinarka. Poznata je po angažmanu za ljudska prava i kritici na račun društvenih okolnosti i Vlade Sjedinjenih Američkih Država. Sontag je posjetila Sarajevo 1993. godine, te tokom opsade grada realizirala predstavu „Čekajući Godota“, kako bi dokazala ono čemu je težila cijeli svoj život – da za kulturu vrijedi umrijeti.
2005. – Umro Stevo Žigon, bard jugoslavenskog i srbijanskog glumišta i pisac. Njegove najbolje uloge su novinara u filmu „Oksigen“, za koju je na festivalu u Puli nagrađen Zlatnom arenom, te u filmu „Rondo“. Ostvario je i maestralne uloge u tv-serijama „Otpisani“ i „Povratak otpisanih“, te u kratkim igranim filmovima.
2010. – Preminula Atina Bojadži, makedonska maratonska plivačica, nazivana i “Ohridski delfin”. Ostala je upamćena po tome što je bila prva žena s područja nekadašnje Jugoslavije koja je preplivala kanal La Manš.
2010. – Umro Sead Fetahagić, bosanskohercegovački pisac i novinar. Njegova prva knjiga pripovjedaka ”Četvrtak poslije petka”, izdana 1960. godine, unijela je u bosanskohercegovačku literaturu moderan izraz. Pisao je za radio, film i televiziju, a na pozorišnim scenama izvedene su mu komedije ”Kolo oko kaktusa”, ”Znam za jadac”, ”Velika rasprodaja” i ”Kako je počelo”. Bio je dugogodišnji pozorišni kritičar lista ”Oslobođenje”.
2015. – Preminuo Ijan Fraser “Lemi” Kilmister (Ian “Lemmy”), engleski rok muzičar, najpoznatiji kao pjevač, basist, glavni tekstopisac i osnivač i jedini stalni član u hevi metal bendu “Motorhead”, kao i bivši član benda “Havkvind”.
Avaz.ba
