Teško je pravedno suditi o knjizi “Istorija Jugoslavije u svjetlu kritike” zbog niza činjenica: autori “Istorije Jugoslavije” iz 1972. godine (I. Božić, S. Ćirković, M. Ekmečić i V. Dedijer), koja je izazvala burnu polemiku u jugoslavenskom historiografskom krugu, nisu više među živima, značajan broj autora kritičkih osvrta i učesnika u polemici također nisu više živi, ključna promišljanja priređivača knjige Božidara Jakšića, ponuđena u predgovoru knjizi, napisana su davne 1989.
Poslije 1970-ih objavljene su brojne knjige i studije koje se tematski i hronološki podudaraju sa “Istorijom Jugoslavije” iz 1972, dodatno su istraživana i interpretirana neka od ključnih pitanja historije jugoslavenskih naroda i zemalja. Također, Jugoslavija kao politički entitet više ne postoji, nema više ni jugoslavenske nacije, a i jugoslavenska ideja je “odumrla”. Ni pozicija nas koji vrednujemo ovu knjigu, iako oboružani novim faktografskim znanjima o temi i drugačijim viđenjima teme, nije idealna zbog činjenice da smo zarobljeni u naš vlastiti politički i društveni kontekst, opterećeni ratovima i okrutnim nasiljem koji su pratili nestanak zajedničke jugoslavenske države.
Šta možemo naučiti
Zbog svega navedenog opravdano je postaviti pitanje da li ova knjiga ima mjesto izvan oblasti historije historiografije? Šta iz nje možemo naučiti – kao pojedinci i kao zajednice? Može li nam biti upozorenje za budućnost – da li se historija ponavlja i da li se sličan kraj jugoslavenskom može desiti sadašnjim državnim idejama i entitetima koji su naslijedili Jugoslaviju. Opravdanost objavljivanja ove knjige jednim dijelom nalazimo i u završnom stavu polemike o “Istoriji Jugoslavije” ugledne historičarke iz Zagreba Mirjane Gross da se “Relativno trajne pojave u našoj zbilji moraju problematizirati u historijskoj znanosti ako ona želi imati funkciju u (jugoslavenskom) društvu”, jer slično tadašnjem jugoslavenskom, savremena postjugoslavenska društva opterećena su brojnim gorućim pitanjima prošlosti i sadašnjosti. Zato će oni koje interesira zajednička jugoslavenska historija, njeno razumijevanje i njen utjecaj na savremena postjugoslavenska društva ovu knjigu prepoznati kao poželjan tekst za čitanje.
Sućeska i Imamović suprotstavljaju se nametanju “turske krivice” svim bosanskomuslimanskim slojevima, prepoznajući opasnost takvog diskursa za položaj i razvitak Muslimana u socijalističkoj Jugoslaviji
I kratak osvrt na sadržaj pokazat će vrijednost i zanimljivost knjige. U njoj pratimo svojevrsno “historijsko suđenje” Jugoslaviji, inkluzivnim i ekskluzivnim južnoslavenskim nacionalnim ideologijama, historijskim krivicama i zaslugama pojedinih jugoslavenskih naroda. Na tom “suđenju” se na zlatarskoj vagi mjerio demokratski progresivni duh jednog naroda ili anahronost drugih narodnih zajednica zarobljenih feudalnim kontinuitetom. Žongliralo se sa historijskim nacijama na jednoj i sintetičkim nacijama na drugoj strani. I, mada nigdje nije izrijekom spomenuto, historičari – akteri kritika i polemike – skoro navijački su držali strane unitarizmu ili federalizmu obje Jugoslavije na toj prelomnici zajedničke jugoslavenske historije, kada su republike povratile svoju državnost u procesu decentralizacije Jugoslavije. U kritikama i polemici niko se nije drznuo do istupi s tezom da Jugoslavija nije težnja svih jugoslavenskih naroda, već su se najviše otvarala pitanja prikaza tih naroda i njihove uloge u antiimperijalnim težnjama za nacionalnom slobodom i ujedinjenjem. Odnos prema tim pitanjima za mene je posebno bilo zanimljivo pratiti kod nekolicine autora: pomenute Mirjane Gross, bh. pravnih historičara Avde Sućeske i Mustafe Imamovića – a od autora, kod tada uglednog bh. srpskog historičara Milorada Ekmečića.
Analiza polemičkih tekstova je u velikoj mjeri pokazala zašto nije završen svejugoslavenski projekat pisanja cjelokupne historije naroda Jugoslavije (pokrenut 1949). Cilj je ostvaren samo polovično, napisana je dvotomna historija jugoslavenskih naroda do kraja 18. stoljeća. Često se u vezi s tim u jugoslavenskoj historiografiji i društvu postavljalo pitanje zašto projekat nije doveden do kraja? Pridružujem se mišljenjima da se u periodu srednjovjekovnih južnoslavenskih feudalnih država i vremenu smanjenog političkog subjektiviteta južnoslavenskog stanovništva ranog novog vijeka, kada su se Južni Slaveni nalazili pod “tuđinskom vlašću”, mogao naći zajednički pristup i saglasnost oko promoviranja koncepata antiimperijalizma i socijalne pravde. Za razliku od prethodnog razdoblja u 19. stoljeću domaće političke i intelektualne elite postaju aktivni učesnici kreiranja političkih ideja i stvaranja planova o državi i njenom karakteru. I upravo tu, kako pokazuju i kritike i odgovori na kritike u ovoj knjizi, dolazi do neslaganja u tumačenju i ocjenama uloge pojedinih nacionalnih ideja među Južnim Slavenima u jugoslavenstvu i prema njemu – posebno onima koje su iznjedrili srpsko i hrvatsko društvo. Vagale su se istinske zasluge pojedinih naroda u nastanku i razvoju jugoslavenstva i stvaranju zajedničke države.
Pojednostavljeno kazano, M. Ekmečić posebnu zaslugu u procesu dosezanja zajedničkog cilja – Jugoslavije – pripisuje homogenizirajućoj srpskoj političkoj ideji, neotuđenoj srpskoj narodnoj kulturi i političkoj akciji. Najoštrija kritika na Prosvetinu “Istoriju Jugoslavije”, posebno ona M. Gross, spočitavala je Ekmečiću nekomparativan pristup nacionalnim ideologijama te favoriziranje srpske strane u ocjenama karaktera i pozitivnih dosega nacionalnih ideologija, pogotovo onih inkluzivnih. Ekmečić se u polemici branio napadom na kritičare – kritikujući njihova uska regionalna shvatanja, nedovoljnu ispečenost zanata historičara, nemogućnost shvatanja idejnih pristupa tumačenju prošlosti i potpadanje pod utjecaj nacionalističkih okruženja.
Predmet kritike bosanskohercegovačkih učesnika polemike Avde Sućeske i Mustafe Imamovića bili su dijelovi “Istorije Jugoslavije” čiji su autori bili V. Dedijer i M. Ekmečić. Sućeska i Imamović suprotstavljaju se nametanju “turske krivice” svim bosanskomuslimanskim slojevima, prepoznajući opasnost takvog diskursa za položaj i razvitak Muslimana u socijalističkoj Jugoslaviji. Oni su ukazivali na nepravde osmanske vlasti i njenih predstavnika i prema tom narodu, te na bosanskomuslimansko nezadovoljstvo i otpore u tom smislu. Sućeska kritikuje Ekmečića i Dedijera “da nisu uspjeli da do kraja izbjegnu opterećenost u gledanju na Osmansko carstvo i njegov uticaj na modifikovanje civilizacijske strukture Balkanskog poluostrva pod uglom hrišćansko-muslimanske isključivosti”. Kritikovani su Dedijer i Ekmečić da su u knjizi zanemarili nacionalni preporod kod Muslimana te da su i za njih, “iako to nisu izričito rekli”, jedni jugoslavenski narodi “istorijski”, a drugi “neistorijski”, očito podvlačeći da je muslimanski narod svrstan u ovu drugu grupu.
Vrednovanje ideja
Ekmečić je u odgovoru na ove “optužbe” ostao pri svome favoriziranju progresivne snage srpskog seljačkog demokratskog društva ističući da aristokratija nigdje ne vodi narodni preporod (u ovaj koncept se uklapalo muslimansko i hrvatsko plemstvo) i da su samo neki njeni dijelovi bez klasnog identifikovanja uključeni u njega. Prihvatao je postojanje narodne svijesti kod naroda izvan trougla Srbi-Hrvati-Slovenci, nije tvrdio da ti narodi nisu znali šta su, već je istakao da je njegov kriterij bio postojanje nacionalnih pokreta u vremenu nacionalnih preporoda do sredine 19. stoljeća. Radi boljeg razumijevanja grupiranja jugoslavenskih historičara vrijedi konstatirati da srpski učesnici u polemici nisu problematizirali koncept knjige, problem historijskih nacija niti zastupljenost pojedinih naroda u stvaranju poželjne jugoslavenske države, već se fokusiraju više na historiografska metodološka pitanja, materijalne pogreške ili održivost selekcije podataka koje su ponudili autori “Istorije Jugoslavije”.
Zaključak: I u knjizi “Istorija Jugoslavije” i u kritikama na nju izostalo je vrednovanje ideja, država i državnih sistema kroz prizmu nepartikuliranog humanizma, prema osobi, pojedincu bez obzira na njegovu nacionalnu ili neku drugu kolektivnu pripadnost. Čovjek nije potpuno vidljiv, dominira kolektiv i njegov interes, slično, nažalost, i današnjem stanju u društvima na južnoslavenskom prostoru.
