Ustanak protiv Nezavisne Države Hrvatske, podignut 27. jula 1941. godine, jeste događaj u kojem je počinjeno toliko zločina, sadizma i surovosti da, razmišljajući o tome, ljudski razum naprosto staje. Ovaj festival divljaštva, koji neki nazivaju ustankom naroda, ni u kom slučaju se ne bi mogao tako nazvati, budući da su njegovi glavni akteri, najvećim dijelom, bili pobunjeni Srbi i komunisti. Također, ovaj događaj obavijen je mnogim kontroverzama, budući da su historijska zbivanja u bivšoj državi bilježena po utvrđenoj matrici, koju su propisali komunistički vlastodršci i koja je morala udovoljiti najprije njihovim željama, pa tek onda istini.
U takvoj literaturi nisu rijetki slučajevi da se najpodliji ratni zločinci nazivaju junacima, pošteni i lojalni građani narodnim izdajnicima i slugama okupatora, a nemoćni i nejaki opasnim neprijateljima. Takva literatura, agitacija i indoktrinacija jugokomunističkih ideologa doveli su do porobljavanja razuma širokih masa, koje je i danas, uprkos slobodi govora i mišljenja, znatnim dijelom izraženo. Ovakav porobljen razum teško prihvata historijsku istinu i svaki pokušaj realnog prikazivanja prošlog događaja koji izlazi van ranije utvrđenih okvira naziva historijskim revizionizmom.
S obzirom na to da porobljen razum teško prihvata pisanja novije generacije istraživača i historičara, u cilju rasvjetljavanja nekih aspekata i subjekata tzv. ustanka naroda, poslužit ćemo se literaturom nastalom u socijalističkom periodu, a čiji su autori najvećim dijelom bili učesnici ili svjedoci ovog spornog događaja. Konačan sud i ocjenu o ovom problemu ostavit ćemo čitateljima. Za primjer ćemo uzeti dešavanja u vrijeme ustanka na području Krajine, tačnije Bosanske Krupe, gdje se ovih dana njeni građani prisjećaju stradanja Bošnjaka u Velikom Duboviku i drugim selima u okolini Bosanske Krupe u periodu od 29. jula do 2. augusta 1941. godine.
Veliki Dubovik, koji se sve do 1931. godine zvao Turski Dubovik, spadao je u red najvećih bošnjačkih sela u Podgrmeču. Naseljen je krajem 17. i početkom 18. stoljeća prognanim muslimanima Like. Stanovništvo se bavilo uglavnom poljoprivredom, dok je u selu bilo i dobrih zanatlija i trgovaca. Drugi svjetski rat dočekali su zaokupljeni svakodnevnim obavezama i poslovima ne sluteći veliku nesreću koja se nad njima nadvila. Drugog augusta 1941. godine napadnuti su od ustanika čije su jedinice činili okolni srpski seljaci. Počinjen je stravičan zločin u kojem je na najsvirepiji način ubijeno više od dvadeset mještana.
U monografiji Bosansko-krupska opština u ratu i revoluciji iz 1969. godine objavljen je odlomak iz knjige Svetozara Ćulibrka Zapisi sa Grmeča (izdanje “Prosvete” Beograd 1964. godine) pod nazivom Likvidacija ustaškog uporišta u Velikom Duboviku, u kojem je dijelom opisan napad ustanika na ovo selo, a u kojem je učešće uzeo i poznati pisac Branko Ćopić. U nastavku teksta donosimo navedeni članak.
“Sjedište dubovičke opštine prije rata bilo je u Srednjem Duboviku, a poslije stvaranja NDH opština je preseljena u Veliki Dubovik, u kuće braće Kulenovića. Dubovički trgovac se opredijelio za Hitlera i Pavelića; u svojoj prodavnici prikucao je na zid geografsku kartu Evrope i svaki dan slušao radio-vijesti iz Zagreba; na karti je označavao put Hitlerove vojske prema Moskvi, govoreći da ‘Rusi biže’ i da će ‘za petnaest dana cila Rusija pasti’. Međutim, bilo je u ovom muslimanskom selu i poštenih seljaka muslimana koji se nisu slagali sa novim režimom, govoreći da ustaška politika ne valja i da vodi krvoproliću. Iz Krupe se obuklo šest-sedam ustaša. Došli su pijani fijakerom u opštinu i donijeli iz Krupe tajne spiskove za likvidiranje ljudi iz srpskih sela. Za likvidaciju su bila predviđena dva-tri ugledna seljaka iz svakog sela. To je bio prvi spisak, a pripremao se drugi mnogo veći; prva grupa obuhvatila je oko 70 ljudi. Ujedno, ustaše iz Krupe su nastojale da uvuku u ustaške redove i nekoliko Dubovičana. Ovi su se kolebali, tako da je jedan šest puta oblačio i skidao ustašku uniformu.
Pijane ustaše hodale su po selima i kupile seljake. Iz srpskih sela niko više nije odlazio u Dubovike. Noću su ustaše pile, jele jaganjce i pucale. A u večernje časove čuo se glas dubovičkog hodže sa minareta dubovičke džamije. Seljaci se, međutim, latiše skrivenog oružja i krenuše na Dubovik. Opkoliše ga sa svih strana, tako da ni ptica ne bi mogla izići iz njega. Stigli su Rujiščanci, Petrovićani, Hašanci, Dubovičani, zatim ustanici iz Benakovaca, Potkalinja i Jasenice. Sa minareta džamije posmatrao ih je neki mladić kojeg su ustaše bile postavile kao stražu, a oni su se povukli u zidanu kuću Bobića; bilo ih je oko dvanaest. Pod njihovim pritiskom u kuću se sklonilo i nešto žena i djece. Pozvani da se predaju, odgovorili su puščanom vatrom. Međutim, dva ustanika su uspjela da se uvuku u podrum i da zapale bure petroleja. Kad je počeo da izbija gust dim iz podruma, na kući se pojavio bijeli barjak. Sa dignutim rukama izišlo je nekoliko žena, djece i seljaka muslimana. Dvojica su prepoznali Aćima Rašetu iz Hašana i zamolili ga da ih spase. Ali dok se Aćim okrenuo, neko ih je ubio. Dvojica ustaša skočiše sa Bobićeve kuće i počeše bježati prema Arapuši, ali ih ustanici stigoše i ubiše. Ubili su i onog mladića sa minareta dubovičke džamije.
U ovoj gužvi, Branko Ćopić jedva ostade živ; nosio je francusku kapu, pa jedan seljak zamahnu kundakom da ga udari, ali Aćim Rašeta stavi ruku pod kundak i tako ga spase. Ovoga puta izgorjela je samo Bobićeva kuća, ali muslimanski Dubovik ostade pust; sve živo je pobjeglo u Arapušu, a iz Arapuše u Bosansku Krupu; u ova dva sela nije ostala ni živa muslimanska duša. Ustaše su prisilile seljake muslimane da pođu ‘s njima u Bosansku Krupu, a ustanici su bez boja ušli u Arapušu; front je pomjeren prema Velikom i Malom Badiću, Ostružnici, Ćorama i Otoci. Muslimani su ostali jedino u Potkalinju.”
KOMUNISTIČKA LITERATURA O USTANIKU I PISCU BRANKU ĆOPIĆU
Pažljivim iščitavanjem članka dolazimo do više neospornih činjenica, a prva je, svakako, da se ne radi ni o kakvom napadu na ustaničko leglo, jer se, zbog nekoliko seljaka koji su se kolebali da li da obuku ustaške uniforme ili ne, ne može zaključiti da se radi o ustaškom uporištu. Druga činjenica potvrđuje da su u Duboviku pobijeni nedužni civili, a ne ustaše, kojih je bilo svega četvorica i koji su dan ranije napustili selo. Neosporna je i činjenica da se s ustanicima koji su ubijali Dubovičane nalazio Branko Ćopić, što zaključujemo na osnovi rečenice “U ovoj gužvi, Branko Ćopić jedva ostade živ; nosio je francusku kapu, pa jedan seljak zamahnu kundakom da ga udari, ali Aćim Rašeta stavi ruku pod kundak i tako ga spase.”
Ustanici su u augustu 1941. godine potpuno uništili selo Arapušu
Učešće Branka Ćopića u napadu na Veliki Dubovik kao i divljaštvo ustanika potvrđuje i iskaz preživjelog mještanina Rašida Bobića, koji je dao 23. jula 1991. godine, a koji donosi prof. dr. Smail Čekić u djelu Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu – dokumenti na stranici 29 i 30 u dokumentu br. 6 pod nazivom Masakriranje na području Bosanske Krupe 27. jula 1941. godine, gdje se među vođama napada ubraja i Branko Ćopić. U ovom dokumentu, pored ustaničkih vođa, navode se imena žrtava i njihova staračka dob, na osnovu čega možemo zaključiti da su ubijeni Bošnjaci uglavnom bile vremešne i nemoćne osobe, među kojima je najstariji bio devedesetjednogodišnji Omer Međedović. Da su žrtve ustaničkog pokolja u Velikom Duboviku bili civili koji nisu imali nikakve veze sa zlodjelima ustaša, stidljivo otkriva monografija Bosansko-krupska opština u ratu i revoluciji, gdje na strani 64 stoji: “Sem nekih slučajeva u Velikom Duboviku, ustanici Podgrmeča pravilno su se ponašali prema neboračkom muslimanskom stanovništvu zauzetih sela.”
Naravno, i ovdje autori biografije iznose laži s obzirom na to da je opće poznato da su ustanici vršili ubistva civila i u selima Veliki i Mali Badić, Ostružnica i Muslimanska Jasenica. U knjizi Podgrmeč u narodno-oslobodilačkoj borbi II nailazimo na zanimljiv citat: “Još prije početka samog našeg napada, u jednom potoku u blizini sela Badić, jedan od ustanika uhvatio je jednog starog muslimana i nožem mu otkinuo glavu, nakon čega je bio ukoren od četnog starješine i nekoliko drugova iz naše čete.” Samo ova jedna rečenica govori o karakteru ustanka i njegovih aktera više od nekih knjiga. Ova rečenica mogla bi i drugačije glasiti, što znači da su ustanici mogli ubijati i pljačkati Bošnjake bez straha od bilo kakve kazne. Na jednom drugom mjestu u istoj knjizi zabilježena su sjećanja jednog ustanika koji između ostalog kaže: “U toku napada na Badić i Ostružnicu, dobro nam je došao dinamit kojeg smo dobili iz ustaničkog magacina iz sela Suvaja, a sa kojim se najbolje snalazio drug Branko Ćopić, pa smo ga nakon toga od milja prozvali komandant artiljerije.” E sad, možete li zamisliti kako je jedno nejako dijete ili trudnica doživljavalo napad ustanika kada ga iz slatkog sna, ispod samog prozora, prene eksplozija kojom rukuje “komandant artiljerije” Brančilo.
U jamu Jasle kod Jasenice ustanici su bacali bošnjačku djecu
Ako uzmemo u obzir činjenicu da su ustanici, umjesto da se svete pravim zločincima i ubicama, uglavnom napadali na nenaoružane i nedužne bošnjačke civile, postavlja se pitanje zašto su tako postupali. Čini se da je odgovor veoma jednostavan i da leži u činjenici da je animozitet Srba spram muslimanskih naroda odranije bio prisutan i da su Bošnjaci svojom imovinom, ugledom i načinom života oduvijek izazivali zavist i osjećaj pohlepe kod svojih inovjernih komšija. Dakle, s velikom sigurnošću možemo tvrditi da su zlodjela ustanika podstaknuta mržnjom prema Bošnjacima kao i željom za pljačkom njihove imovine. Takvo raspoloženje Srba bilo je prisutno i ranije, ali strah od naoružanih Bošnjaka i prisustvo bilo kakvog zakona ometalo ih je u njihovim nakanama. Priliku za ostvarenje svojih želja i ispoljavanje primitivnih nagona vidjeli su početkom ustanka.
Pljačka i uništavanje bošnjačke imovine u dijelovima Krajine zahvaćenim ustankom bili su svakodnevnica. Takvi postupci ustanika prolazili su bez kazne, uz slabu ili nikakvu osudu, a ponekad čak i uz simpatije njihovih vođe. U Sabranim djelima Branka Ćopića (knjiga 8, str. 122-124 , izdanje “Prosvete” i “Veselina Masleše” Beograd – Sarajevo 1964. godine) uvrštena je pjesma Raport grmečkih partizana, koja je napisana u novembru 1941. godine. Pjesma prikazuje događaje i prilike na području krupskog i sanskog sreza u vrijeme ustanka, u kojoj autor, bez naglašene osude, govori o pljački i uništavanju bošnjačke imovine, što se vidi u sljedećim stihovima:
Novih stvari dosta ima,
I na fronti i selima,
Vrijedna raja ta seljačka,
Samo nešto mnogo pljačka.
Prema Sani oganj gori,
Konjička se četa bori,
Junaci su, nema šale,
Samo kuća, da ne pale.
Sličan odnos Ćopića prema pljačkašima bošnjačke imovine nailazimo u njegovoj anegdoti Bukova škola, koju bilježi Enes Čengić u knjizi Ćopićev humor i zbilja, II dio. Evo te anegdote: “U prvim danima ustanka imali smo velike muke s nekim seljacima. Čim bismo oslobodili neko selo od neprijatelja – eto ti već seljaka. Upadaju u kuće, grabe šta stignu: alat, robu, namještaj, gone stoku, dakle sve što se može ponijeti i otjerati. Tako kad smo oslobodili manje obližnje mjesto, odnekud se stvori i moja kuma Dragojla, zgrabi prvu kravu koju je našla na pašnjaku i poče joj tepati: ‘Jao, Šaruljo, kako si mi omršavila kod prokletih dušmana, neće te djeca ni prepoznati kad te dovedem kući!’ Ja koji sam sve vidio, priđoh Dragojli: ‘Ama, kumo, kako će je djeca prepoznati kad je nikad svojim očima nisu vidjela?’ Kuma lukavo zaškilji na mene: ‘Hajde bogati, kume, ti si školovan čovjek, ne razumiješ naše seljačke stvari, za to valja imati podgrmečku Bukovu školu.'”
USTANICI – ČETNICI ILI PARTIZANI
U literaturi socijalističkog perioda primjetna je intencija da se organizacija ustanka naroda pripiše Komunističkoj partiji, vodeći pri tom računa da se sami komunisti ograde od strahovitih zločina koji su počinjeni. Velik broj historičara i analitičara novijeg vremena smatra da su ustanak organizirale srpske narodne vođe, a da je Komunistička partija, videći u tome svoju šansu, uspjela da svoje ljude postavi na čelo pokreta koji se 1942. godine podijelio na dvije struje: četničku i partizansku. Kad je u pitanju organizacija ustanka u Krajini, navest ćemo tvrdnje iznesene u literaturi socijalističkog perioda, a konačan stav o tome prepustit ćemo čitateljima. U monografiji Bosansko-krupska opština u ratu i revoluciji na stranici 59 navodi se sljedeće:
“Na liniji organizovane borbe protiv okupatora i domaćih izdajnika bilo je u Krupskom srezu uglavnom samo malobrojna i još neiskusna organizacija Komunističke partije. U prvim mjesecima okupacije došlo je do smanjenja brojnog stanja partijskog članstva u Krupi u odnosu na predratno stanje. Dva člana partije, po nacionalnosti Nijemci, stavili su se u službu okupatora. Neki članovi su se pasivizirali i tako samo anulirali svoje članstvo u Partiji. Neki su otišli iz Krupe, a jednog člana Mjesnog komiteta ubile su ustaše. Mjesni komitet Partije sveo se samo na sekretara i još jednog člana. U mjesecu avgustu 1941. godine u Krupi je bilo samo pet članova Partije. Brojno stanje partijaca po selima, ostalo je, međutim, kao i pred početak rata.”
Jasenica
Na stranicama 87, 88 i 90 iste monografije nailazimo na citat: “Pošto nisu znali kako da se drukčije nazovu, u selima gdje je manjkao uticaj komunista, bilo je slučajeva i nastojanja da se ustanici nazovu četnici ali je ubrzo ovaj naziv odbačen kao neprikladan i stran narodnooslobodilačkoj borbi. Kao jedinstveno rukovodstvo za sve podgrmečke gerilske odrede, 21. augusta 1941. godine formiran je ‘Štab gerilskih odreda Krupa-Sana’, koji se nalazio u Majkić Japri. Štab su činili: Komandant Petar Vojinović, predratni aktivni oficir rodom iz Slatine, politički komesar Branko Ćopić, književnik iz Hašana, a zamjenici komandanta Trivo Drljača iz Jasenice, predratni poslanik i Mile Gagić sa sanskog područja. Trivo Drljača i Mile Gagić odstranjeni su iz štaba iz razloga što su insistirali da se za podgrmečke ustanike usvoji naziv četnici. Poslije odstranjenja iz Štaba Drljača se nalazio na sporednim dužnostima. Reorganizacijom podgrmečkih ustaničkih jedinica ‘Štab gerilskih odreda Krupa-Sana’ dobio je naziv Štab bataljona ‘Sloboda’, a ovaj bataljon postao je jedan od bataljona ‘Drvarske brigade’.”
Postoje i drugi brojni dokazi u literaturi koji ukazuju na činjenicu da je julski ustanak po svojoj suštini, bar na početku, više bio četničkog nego općenarodnog karaktera. U prilog tome ide i činjenica da su neke ustaničke jedinice, naprimjer u Bosanskom Petrovcu, umjesto pozdrava “Smrt fašizmu!” koristile pozdrav “Smrt Turcima!”, a malobrojni komunisti Bošnjaci i Hrvati infiltrirani u pokret morali su kriti svoj nacionalni i vjerski identitet. U slučaju da budu otkriveni, svoju težnju da budu dijelom ustanka često bi platili i vlastitim životom. To potvrđuje i navod na 99. strani monografije Bosansko-krupska opština u ratu i revoluciji koji glasi: “U početku ustanka komunistima muslimanima nije bilo lako djelovati u ovdašnjim srpskim selima i ustaničkim jedinicama, gdje bi se često mogao naći poneki izrazitiji šovinista ili samovoljnik. Neki šovinistički nastrojeni borci iz Radića ubili su kao “sumnjivog” komunistu Muhameda Bajrića. Grupa šovinista pokušala je u Velikoj Rujiškoj da ubije komunistu Hajru Kapetanovića i Avdu Ćuka.”
Ovo su samo neki podaci koji bi trebali da nas nauče još jednu lekciju iz historije, a to je da je Julski ustanak, duboko po svom karakteru i u svom početku, bio antibošnjački i antimuslimanski pokret čije su žrtve najvećim dijelom bili nedužni Bošnjaci.
